از حقوق خود چه می‌دانید؟ آیا می‌توانید هم‌اکنون فهرستی از حقوق خود را برشمارید؟ آیا تاکنون در موقعیتی قرار گرفته‌اید که به خاطر ناآشنایی با حقوق خود، دچار سردرگمی شوید؟
از همان اول صبح که از خانه خود خارج می‌شویم تا خود را به محل کار برسانیم و یا مایحتاج روزانه خود را تامین کنیم، مجموعه‌ای از حقوق متقابل میان ما و شهر و شهروندان دیگر به وجود می‌آید که در زبان علم به «حقوق شهروندی» تعبیر می‌شود. حقوقی که میان شهر (محلی که در ان زندگی می‌کنیم)، شهروند، و متصدیان امور برقرار است و برای پیشرفت به سوی جامعه‌ای سالم هدایتمان می‌کند. اصلا ما چقدر با این حقوق متقابل آشنا هستیم؟
از حقوق خود چه می‌دانید؟ آیا می‌توانید هم‌اکنون فهرستی از حقوق خود را برشمارید؟ آیا تاکنون در موقعیتی قرار گرفته‌اید که به خاطر ناآشنایی با حقوق خود، دچار سردرگمی شوید؟ در یک جامعهٔ شهری، پایداری بر سر حقوق و اطمینان از رعایت آن توسط هر صاحب طمعی(!) برای جلوگیری از سوءاستفاده از قانون ضروری است. عدم اطلاع شهروندان یک جامعه از حقوق خود، همچون عدم وجود حقوق برای آنان است. تنها با دانستن حقوق خود می‌توانیم از کم و کیف رعایت آن مطمئن شویم.
اصلا ما چقدر با این حقوق متقابل آشنا هستیم؟ به چه میزانی آن را رعایت می‌کنیم و اصلا آیا به طور کامل این حقوق در گسترهٔ شهری ما رعایت می‌شود یا خیر؟ این‌ها سؤالاتی است که این مجموعه یادداشت‌ها در نظر دارد پاسخ آن را بیابد. حقوقی که به عنوان حقوق شهروندی تعبیر می‌شوند، حقوق نوپای جوامع امروزی است که برای رسیدن به یک محیط متمدن نیازمند رسیدن به آن هستیم.
به زبان ساده‌تر، اگر این حقوق شهروندی در جامعه رعایت شود، شکل جامعه به طور کلی عوض می‌شود و اگر شهروندان از حقوق اولیهٔ شهروندی خود آگاه باشند و بدانند روزانه چقدر از حقوقشان نادیده انگاشته شود، صف‌های طویلی جلوی دادگاه‌ها بسته خواهد شد، هر چند رعایت این حقوق به طور کامل و مو به مو تنها روی کاغذ ممکن می‌نماید.
آشنایی با حقوق شهروندی
کلمه شهروند مرکب از دو کلمه "شهر" که جامعه انسانها را در برمی گیرد و "وند" به معنای اعضای وابسته به این جامعه می باشد ، شکل گرفته است.
برای اولین بار افلاطون - فیلسوف یونانی بود که در کتاب "جمهوریت" خود به مفهوم شهروند اشاره کرده است و آن را رکن اساسی جامعه آرمانی خود یا همان مدینه فاضله به شمار آورده است همینطور ارسطو هم شهروند را فردی قلمداد می کند که در حکمرانی و فرمانبرداری یک جامعه سهیم باشد.
امروزه تقریبا در همه جای کشور و شهرها این کلمه یعنی شهروند به عنوان یک مفهوم نهادینه شده در نوشته ها و گفته ها پذیرفته شده است و روزی نیست که در صفحات روزنامه ها و یا در خبرگزاریها و رادیو و تلویزیون این عبارت را نبینیم و یا نشنویم.
امروزه در عصری زندگی می کنیم که هر جامعه ای سعی دارد قانونمندی را در بطن خود به بهترین نحو پیاده کند و افراد انسانی آن جامعه را نیز در زیر چتر قوانین خود ببیند تا مهمترین دستاورد امروزی بشر یعنی نظم و قانونمداری را به اجرا گذارد.
همانگونه که بر اساس تئوری "گشتالت" پی می بریم که یک کل سازمان یافته چیزی بیش از اجرای تشکیل دهنده آن است لذا در جوامع مدرن امروزی حرکتها به سوی روح جمعی است و فرد کم کم رنگ و بوی خود را از دست می دهد چرا که شهروند در متن خود افراد را نیز در بر دارد و آنچه که به نام وظایف شهروندی و حقوق شهروندی بر آن مترتب است دیگر به فرد خاصی اختصاص ندارد بلکه ابرناکی آن است که آسمان جامعه را می پوشاند و افراد را با هر نژاد - رنگ - مذهب و تباری که دارند - شامل می شود.
مفهوم شهروندی به عنوان نقطه عطف تاریخ بشری هرچند از یونان باستان برخاسته است اما اوج شکوفایی این پدیده مدرن در دوران رنسانس و سپس انقلاب فرانسه رخ داد و همینطور سیر تاریخی مراحل شهروندی سپری شد تا به امروزی که درآن هستیم رسیده است.
پرواضح است که تنها و به صرف تجمع افراد در یک جامعه در کنار هم شهروند بوجود نمی آید بلکه این تنها شرط لازم برای شهروند شدن است اما کافی نیست چرا که زمانی شهروند معنای واقعی خود را می یابد که افراد به حقوق و تکالیف خود آگاه شوند و بدان عمل کنند.
امروزه شهروند به عنوان عضوی رسمی از مجموعه یک کشور - ایالت و یا یک شهر پذیرفته شده است و حقوق و وظایف او هم در قانون تدوین و تعبیه گردیده است زیرا که به لحاظ حقوقی و عرفی جوامع امروزی نیاز به قوانین و دستورالعملهایی دارند تا اموری چون فرایندهای اجتماعی - اقتصادی - سیاسی - فرهنگی و .. را نظم و ترتیب بخشد.
ترکیبی از حقوق و مسوولیتهای شهروندان در قبال همدیگر - دستگاه حاکمیت و مردم و نیز حقوق و امتیازاتی که تامین آن بر عهده مدیران و مسئولین شهری (شهرداری) است که حقوق شهروندی را پدید آورده است.
البته فرآیند یادگیری رفتارها و مسئولیتهای شهروندان امری است بسیار مهم که در جوامع امروزی به عنوان یکی از دل مشغولیهای دولتها در آمده است و دولتها سعی دارند به صورت غیر رسمی در خانه - محل کار و یا استفاده از کارگاههای آموزشی و یا به صورت رسمی به طور سرفصلهایی جداگانه در کتابهای درسی مدارس و دانشگاهها - به شهروندان بیاموزند که چگونه شهروندانی آگاه و مسئولیت پذیر باشند.
در کشورهای رشد یافته - مفاهیم شهروندی از دوران کودکی تا دوران جوانی به شهروندان آموزش داده می شود و حتی آموزشهای لازم نیز از سوی دولت به والدین و معلمان ارائه می گردد.
در مقوله شهروندی و حقوق مربوط به آنان می توان به حوزهایی چون وظایف و مسئولیتهای اجتماعی - فردی و دولتی اشاره کرد.
در باب مسوولیتهای اجتماعی می توان گفت که شهروندان به صورت داوطلبانه و با عضویت در جمعیتها و NGOهای اجتماعی عضو می شوند و امکانات خود را برای بهبود و توسعه فضاهای شهری در اختیار مسئولین قرار می دهند و در نشستها و اجتماعات شهری خود مشارکت دارند و در محمکه هایی که جنبه عمومی دارند خود به عنوان هیئت منصفه وارد عمل می شوند.
وظایف فردی شهروندان را نیز می توان در مقولاتی چون رای دادن و مشارکت در سرنوشت سیاسی کشور و شهر محل سکونت - رفتن به خدمت سربازی و خدمت در ارتش کشور برای دفاع از کیان مملکت - احترام به قوانین و مقررات تصویب شده در کشور و پرداخت مالیات سرانه به دولت دانست.
تامین امنیت و حفاظت از جان و مال شهروندان - اجرای برنامه های بهداشتی برای مصون نگه داشتن شهروندان از خطرات و امراض با کارهایی از قبیل بازرسی از اماکن بهداشتی و درمانی و.. - ارائه آموزشهای لازم به شهروندان - صیانت از منابع ملی و عرصه های طبیعی -کمک به شهروندان در زمان حوادث پیش بینی نشده همچون سیل و خشکسالی و زلزله و.. از جمله مسئولیتهای دولتها است که باید از محل عوارض و مالیاتهایی که از شهروندان می گیر - این امکانات را مهیا و برقرار کند.
واقعیت این است که حقوق شهروندی از دستاوردهای بزرگ بشر در طول تاریخ بوده است
از جمله حقوق شهروندان را می توان در مقولاتی مانند حق حیات - حق تعیین سرنوشت - حق آزادی بیان و انتقاد - حق برخورداری از امنیت - حق برخورداری شهروندان از فضایی برابرانه و بدور از تبعیض - حق انتخاب و.. دید.
اما نکته ای که در اجرای مصادیق حقوق شهروندی در جامعه بسیار حائز اهمیت است - نگرش ما به ویژگیهای تاریخی - فرهنگی - اقتصادی و سیاسی و مذهبی آن جامعه است چرا که هر کدام از این ویژگیها در فرایند شهروندی نقشی بازر دارند و صرف اشاره به حقوق شهروندی در قانون اساسی کشورها نمی تواند تضمینی برای برخورداری شهروندان از این حقوق باشد.
یکی دیگر از راههای تقویت و اشاعه حقوق شهروندی در جوامع - ایجاد و گسترش نهادهای مدنی و سازمانهای غیر دولتی و غیر انتفاعی است چرا که این نهادها زمینه را برای حضوری از سر شوق و خودجوشانه مردم در برنامه ها و سیاستگزاریهاس دولتمردان فراهم می کند بنابراین دولتها نباید این گونه سازمانها را به چشم یک مزاحم بنگرند بلکه باید از پتانسیل این گونه نهادها و سازمانها برای همسو کردن شهروندان با برنامه های خود همت گمارند و بدین نترتیب از صرف کردن هرینه های گزاف تبلیغاتی برای اجرای یک برنامه خاص جلوگیری نمایند.
